Opieka medyczna w stanach terminalnych z perspektywy prawa karnego

Problem udzielania opieki medycznej pacjentom, których życie nieubłaganie dobiega końca, powoduje znaczne trudności z punktu widzenia zarówno medycznego, jak i prawnego. Wynika to ze świadomości pracy z najistotniejszymi dla każdego człowieka wartościami, jakimi są życie i zdrowie.

Stanem terminalnym nazywamy stan pacjenta, spowodowany urazem lub chorobą, o charakterze nieodwracalnym. Jest to stan, w którym istnieje uzasadnione, medyczne przekonanie, że leczenie byłoby nieskuteczne. Jest to również ostatnie stadium przed nieuniknioną śmiercią pacjenta. Ze stanem terminalnym łączy się ściśle pojęcie medycyny paliatywnej, które obejmuje opiekę nad pacjentami w ostatnim, czyli terminalnym, stadium nieuleczalnej choroby.

Zgodnie z art. 30 Kodeksu Etyki Lekarskiej, lekarz powinien dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić choremu humanitarną opiekę terminalną i godne warunki umierania. Lekarz winien do końca łagodzić cierpienia chorych w stanach terminalnych i utrzymywać, w miarę możliwości, jakość kończącego się życia. Ludzka godność jest nienaruszalnym źródłem wszystkich praw człowieka, w tym prawa do ochrony życia i zdrowia, co wynika z art. 30 Konstytucji RP. Prawo to nie może podlegać żadnym ograniczeniom i oznacza pozostawienie pacjentowi sfery autonomii oraz wolności, ale również nakaz traktowania go w sposób, który by tej godności nie naruszał. Chodzi tu przede wszystkim o prawo do umierania w spokoju i godności, gwarantowane między innymi poprzez świadczenia zdrowotne mające na celu złagodzenie bólu.

Jeżeli pacjent, będący w stanie terminalnym, ma zachowaną świadomość podejmowanych decyzji, to lekarz musi otrzymać uprzednio zgodę na udzielenie danych świadczeń zdrowotnych. W przeciwnym razie lekarz naraża się na odpowiedzialność karną z art. 192 ust. 1 k.k., czyli na karę grzywny, ograniczenie wolności albo pozbawienie wolności do lat 2. Tak samo jest w przypadku oświadczenia pro futuro, o braku zgody na dokonanie danych świadczeń medycznych. Brak zgody pacjenta ma dla lekarza wiążący charakter, nawet jeżeli decyzja ta będzie prowadziła do pogorszenia się jego stanu zdrowia bądź nawet śmierci. Ewidentnie, więc stawia się wolę pacjenta ponad ochronę życia. Lekarz, który uszanuje wolę pacjenta sprzeciwiającego się leczeniu, co do zasady, nie będzie mógł być pociągnięty do odpowiedzialności ani za przestępstwo nieudzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w stanie niebezpieczeństwa, ani za ewentualny skutek, który w następstwie jego zaniechania nastąpił.

Respektowanie woli pacjenta nie może prowadzić lekarza do takich działań jak eutanazja czy pomoc w popełnieniu samobójstwa. W takiej sytuacji lekarz mógłby odpowiadać z art. 150 k.k., stanowiącego przestępstwo zabójstwa człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia do niego, czyli przestępstwo eutanatyczne oraz z art. 151 k.k. mówiącym o udzieleniu pomocy człowiekowi do targnięcia się na własne życie. Jeżeli chodzi o pojęcie zabójstwa eutanatycznego, to jest to przestępstwo, które może być popełnione zarówno poprzez działanie, jak i zaniechanie, np. poprzez podanie dawki środka prowadzącego do zgonu, lub poprzez celowe niepodanie leku niezbędnego do podtrzymania życia.

Zgodnie z art. 32 Kodeksu Etyki Lekarskiej, lekarz nie ma obowiązku, w stanach terminalnych, podejmowania i prowadzenia reanimacji lub uporczywej terapii i stosowania środków nadzwyczajnych. Decyzja o zaprzestaniu reanimacji należy do lekarza i jest związana z oceną szans leczniczych. W tym kontekście pojawia się jednak problem, czy zachowanie lekarza opiekującego się pacjentem w stanie terminalnym, który nie podejmuje akcji reanimacyjnej, uporczywej terapii lub środków nadzwyczajnych podtrzymujących życie pacjenta, lub zaprzestaje ich stosowania ze świadomością i co najmniej godząc się na to, że wskutek niestosowania tych środków może dojść do skrócenia życia pacjenta, mogłoby być oceniane z punktu widzenia przestępstwa zabójstwa lub zabójstwa eutanatycznego i podobnie w sytuacji zwiększenia przez lekarza dawki środków uśmierzających ból? Doktryna wskazuje, iż wyklucza się pociągnięcie lekarza do odpowiedzialności z tych przepisów w większości wymienionych przypadków zawsze wtedy, gdy działa on w ramach uprawnień przewidzianych w Kodeksie Etyki Lekarskiej i nakazuje uznanie jego działania za pozbawione znamienia bezprawności. Ponadto, ze względu na obowiązek lekarza do zapewnienia pacjentowi znajdującemu się w stanie terminalnym poszanowania godności w czasie udzielania świadczeń zdrowotnych, lekarz może, bez obawy odpowiedzialności, odpowiednio zwiększać pacjentowi dawkę środków, mających na celu uśmierzenie bądź zmniejszenie bólu, do takiego stopnia, aby wyeliminować cierpienie, bez względu na to, czy mogłoby to spowodować przyspieszenie śmierci pacjenta.